کدام شاه بیشترین هدایا را به حرم امام رضا تقدیم کرد؟
مروری بر هدایای نفیس شاهان به حرم امام رضا علیه السلام
بیشترین تزیینات ارزشمند اهدایی ضریح‌ها بر ضریح فولادی، اهدایی شاه سلطان حسین صفوی است. ردپای شش شی ارزشمند و قیمتی در اسناد پیداست. برابر اسناد، شاه‌سلطان‌حسین‌صفوی نذری می‌کند و در زرگرخانه دربار اصفهان شیرعلم طلا و مرصع ساخته و بر ضریح نصب شده است.
به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، ساخت صندوق و ضریح بر مزار بزرگان از آن‌دست کارهایی است که هرکس خواسته است برای خودش نام و نشانی رقم بزند یا ادای احترام به صاحب قبر عزیزی کند، دستی بر آن داشته است. در گذشته وقتی ضریح یا صندوقی ساخته و بر مزار شریفی نصب می‌شد، افراد یا نذرکنندگان اشیای ارزشمندشان را وقف یا نذر می‌کردند تا بر آن نصب شود و درواقع این تزیینات جزو ساختار اصلی ضریح نبود و بر اثر اخلاص عاشقان بر آن افزوده می‌شد.
به نقل از مشهد چهره، صندوق و ضریح حضرت‌رضا (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبود و بسیاری از ارادتمندان حضرت آنچه را به نظرشان دارای شأن و ارزش می‌آمد به مضجع شریف آن امام تقدیم می‌کردند تا بر آن نصب شود. بعضی از آنها مانند ترنج‌ها، شیر علم، قبه‌های چهارگوشه ضریح، قبه‌های وسط ضریح، سرطوق، در مرصع، لاله‌های نقره، صفحه‌های طلایی منقوش و شمعدانهای طلایی همیشگی بوده‌اند و بعضی دیگر مانند عطردان‌های طلا و نقره، کارد طلای منبت‌کاری، تسبیح نقره، قندیل‌های نقره، تاج طلا، زیارت‌نامه، پنجه‌های طلا و نقره، گل‌های طلا، چشمک‌های طلا و نقره موقت از صندوق یا ضریح آویخته می‌شده‌اند.
ظاهرا کهن‌ترین شیئ نفیس نصب‌شده بر صندوق‌ها حدود هفتصد سال و قدیمی‌ترین وسیله نصب‌شده بر ضریح حدود دویست سال قدمت دارد. در این گزارش نگاهی انداخته‌ایم به ارادت‌هایی که به شکل آویز و جواهر بر صندوق‌ها و ضریح‌های حرم‌مطهر آویخته شد و رد و نشانی از آنها در تاریخ وجود دارد.
نخستین اخبار از اشیای گران‌بهای صندوق
از میان اسناد و روایات می‌توان چنین فهمید که چهار صندوق بر مدفن امام‌رضا (ع) نشسته که از میان آنها روی دو صندوق انوشیروان مجوس و شاه عباس اول صفوی اشیای گران‌بهایی نصب شده است. کتاب «جامع‌التواریخ» که در قرن هفتم قمری نگاشته شده است، خبر از غارت چهار ترنج نقره روی صندوق می‌دهد.
ظاهرا در این زمان ایغورتای، سردار متمرد غازان‌خان، فرمانروای آن زمان شهر، به حرم‌مطهر یورش می‌برد و این اشیای قیمتی را سرقت می‌کند. این چهار ترنج در اضلاع این صندوق نصب بوده اند و منابع تاریخی درباره شکل و میزان جواهرات احتمالی آن اطلاعات بیشتری ارائه نمی‌دهند و حضور این اخبار فقط نصب نفایس بر مدفن امام‌هشتم (ع) در آن سال‌ها را تأیید می‌کند.
گوهرهای صندوق اهدایی شاه‌عباس اول صفوی
اگر به‌سراغ اسناد برجای‌مانده برویم، قدیمی‌ترین سندی که درباره این موضوع به آن برمی‌خوریم، در جمادی‌الاول سال۱۱۶۱ قمری از وجود چهار قبه روی صندوق مطهر خبر می‌دهد و این چهار قبه را چنین توصیف می‌کند: «.. مقدار ۲ هزارو ۱۸۷ مثقال و چارک طلا و جواهر به مبلغ ۲ هزارو ۶۲۶ تومان و ۲ هزار دینار را به محمدجعفر تحویل‌دار آستانه داده است تا چهار عدد قبه مرصع را برای چهارگوشه صندوق تهیه و روی آن نصب کند.»
طبق این سند این قبه‌ها با الماس، یاقوت، زمرد و لعل تزیین می‌شوند. در سند شماره۴۰۰۳۷ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی که مربوط به سال۱۲۷۴قمری است، از قبه‌های سرطوق اطراف صندوق مطهر یاد می‌شود که نشان می‌دهد ۱۱۴سال پس از نصب قبه‌ها، آنها همچنان بر جای خود باقی بوده‌اند.
تزیینات ضریح اهدایی شاه تهماسب
احتشام کاویانیان در کتاب تاریخ آستان قدس‌رضوی درباره قطعه الماسی به‌درشتی یک تخم‌مرغ و یک میل طلایی می‌نویسد که از سوی شاه‌تهماسب پیشکش حرم می‌شود و بر روی ضریحی که خود او ساخته و اهدا کرده است نصب می‌شود. ظاهرا این الماس، در زمان حمله ازبک‌ها به غارت می‌رود.
البته در بررسی منابع قدیمی‌تر، توضیحی از بود یا نبود آن به چشم نمی‌خورد. در بقایای برجای مانده از یک سند آسیب‌دیده از سال۱۱۵۲قمری نیز از نصب چهار قبه در چهارگوشه این ضریح حرف به میان می‌آید که فقط وجود آنها را بر ضریح شاه‌تهماسب صفوی تأیید می‌کند و درباره ویژگی‌های آن ها، میزان طلا و جواهر به‌کاررفته در آنها و واقف یا بانی آنها توضیحی نمی‌دهد.
ضریح فولادی و گوهرهای آن
گویا بیشترین تزیینات ارزشمند اهدایی ضریح‌ها بر ضریح فولادی اهدایی شاه حسین صفوی نصب می‌شود. ردپای شش شی ارزشمند و قیمتی در اسناد پیداست. برابر اسناد، شاه‌سلطان‌حسین‌صفوی نذری می‌کند و در زرگرخانه دربار اصفهان شیرعلم طلا و مرصع ساخته و بر ضریح نصب شده است.
سرطوق طلای مرصع وقف شاه‌سلطان‌حسین‌صفوی در میان ضریح و در پایین پای مبارک آویخته بوده است که ظاهرا همچنان در خزانه آستان‌قدس نگهداری می‌شود. قبه‌های مسی و مطلا نیز در سال۱۱۵۲قمری کنار سرطوق نصب می‌شود و اکنون از آنها خبری نیست.
قبه‌های چهارگوشه ضریح از دیگر تزییناتی هستند که بانی آنها معلوم نیست و تا دوره پهلوی اول وجود دارند. ظاهرا در سال‌های بعد کنار این قبه‌ها چهار شمعدان چهارشاخه نصب می‌شود. درِ نگین‌نشان را نیز فتح‌علی‌شاه‌قاجار به شکرانه پیروزی بر فتح‌خان‌افغان در سال۱۲۳۳قمری پیشکش می‌کند و برای تزیین و نمایش بر ضریح فولادی نصب می‌شود. لاله‌های نقره نیز آخرین اشیای ارزشمندی هستند که برای چهارگوشه ضریح ساخته و نصب می‌شوند ولی از واقف و سرنوشت آنها چیزی نمی‌دانیم.
ضریح نگین‌نشان و ۴ قبه طلایی‌اش
این ضریح را نادرشاه برای مزار خود می‌سازد ولی نوه‌اش آن را وقف حرم حضرت‌رضا (ع) می‌کند. در این ضریح نیز قبه‌های طلایی و مرصع در سال۱۱۶۲قمری و در دوره افشاریه نصب می‌شود که کسی نمی‌داند سرنوشتشان چه شده، اما آثار حضورشان در کتیبه ضریح همچنان باقی مانده است.
این قبه‌ها ۳۲قطعه، با وزن معادل۱۲۱۸مثقال داشته‌اند. آخرین خبر از سرنوشت این چهار قبه طلایی در نامه سیدجوادظهیرالاسلام، متولی آستان‌قدس، به تحویل‌دار آستانه در سال۱۳۳۵قمری دیده می‌شود. او در این نامه دستور داده که این چهار قبه را که در خزانه بی‌مصرف مانده است برای نصب در سرستون بست بالاخیابان تحویل میرزاعلی‌نقی ناظم بدهند. پس از این دیگر هیچ خبری از این قبه‌ها و تقدیر شان نیست.
قبه طلای فیروزه‌نشان اهدایی ابوالحسن حافظیان در دوم آذر ۱۳۴۵ برای ضریح شر و شکر
«شیر و شکر» و خوشه‌های انگور
یکی از ضریح‌های معاصری که بر مدفن حضرت‌رضا (ع) نصب شده و بعدها چهار قبه طلایی، چهار شمعدان طلا و چهار صفحه طلایی با نقش خوشه انگور بر آن افزوده شده، ضریح «شیر و شکر» است. حدود هفت سال پس از نصب این ضریح، ابوالحسن حافظیان، بانی چهار قبه برای چهارگوشه ضریح می‌شود و در سال۱۳۴۵خورشیدی آن را به آستان‌قدس تقدیم می‌کند.
در این قبه‌ها ۸ هزار فیروزه به شکل دسته‌گل به کار رفته است. بر طبق اسناد، این فیروزه‌ها را اکبر اسکوئیان اهدا می‌کند. بانی و واقف صفحه‌های طلایی با نقش خوشه انگور نیز معلوم نیست ولی بنا بر گزارش محمد مهران در سال۱۳۳۹خورشیدی، وزن این صفحه‌های طلایی ۱۲۵۰مثقال است. شمعدانهای طلایی از گوهرهای گران‌قدر دیگری است که در دهه۵۰ به این ضریح افزوده می‌شود. این شمع‌دان‌ها در مراسم غبارروبی که در ۲۷فرودین سال۱۳۵۴ برگزار شده، در چهارگوشه ضریح قرار می‌گیرد. اکنون این شمع‌دان‌ها بر این ضریح که در موزه نگهداری می‌شود، دیده نمی‌شود.
اشیایی که موقتا به ضریح آویخته می‌شدند
یکی از خصوصیات ضریح مرصع افشاری این بود که مردم اشیای بسیاری را وقف یا نذر بارگاه رضوی می‌کردند و به‌صورت موقت درون این ضریح قرار می‌دادند یا از گوشه‌ای از آن می‌آویختند. اعتمادالسلطنه به وجود این اشیای ارزشمند در درون ضریح اشاره می‌کند و از قول فرزر، سیاح دوره قاجار، می‌نویسد: «اشیای درخشنده دیگری هم آنجاست که با روشنی کم حرم تشخیص داده نمی‌شود [..]ظروف نقره که خطوط عربی بر آنها رسم شده، به ضریح آویخته است و باز هم چیزهایی مشعشع است که به‌واسطه کمی نور نمی‌توانم به درستی آنها را تمیز دهم.» ظاهرا از دوره افشار قرار دادن اشیای گران‌بها داخل ضریح به این شکل باب و تا دوره قاجار نوزده گوهر ارزشمند مانند تاج طلا، قندیل نقره، پنجره طلا، گل طلا، پنجه نقره، چشمک نقره و اشیایی شبیه به این به ضریح آویخته می‌شود.
محل قراردادن این تزیینات بیشتر روی شیروانی و عتبه پیش روی ضریح بوده است و بیشتر واقفان و نذرکنندگان آنها زائران بوده‌اند. هدایایی از شاهزادگان، مقامات حکومتی، نظامی و برخی از صاحب‌منصبان آستان قدس نیز در میان اقلام وجود دارد؛ همچنین باید بدانید بیشترین تعداد اشیای وقف‌شده و اهدایی برای ضریح مربوط به دوره قاجار است.